تاریخچه عطرسازی در جهان و تاریخ استفاده از عطر و ادکلن در ایران

عطر یا پرفیوم، که گاهی با نام ادکلن نیز شناخته می‌شود، در کنار مواد خوشبو کننده، امروزه یکی از فاکتورهای جذابیت به حساب می‌آید که رواج و استفاده بسیار زیادی دارد. ممکن است، بارها این سوال برای شما مطرح شده باشد، که صنعت عطرسازی در چه زمانی رواج پیدا کرد؟ ترکیبات عطر و ادکلن ها یا مواد سازنده عطر و ادکلن ها و انواع عطرها از چه عناصری است؟ نام انواع عطرها یا اسامی عطر چگونه مشخص می‌شوند؟ دسته‌بندی عطر و ادکلن‌ها بر چه اساسی است؟ ساخت عطر شیمیایی از چه زمانی و در چه کشوری آغاز شد؟ و سوالات بی‌شمار دیگری که در این زمینه به ذهن خطور می‌کند.

جالب است، بدانید کهرشته عطرسازیو استخراج اسانس‌های معطر قدمتی طولانی در تاریخ دارد. گلاب و همچنین ادوات سفالین تقطیر از دیرباز در ایران و رم باستان وجود داشته و نشان دهنده استفاده از عطر و مواد خوشبو در تاریخ بشر و به خصوص تاریخ ایران است. در قرن 16 میلادی، کتابی به رشته تحریر درآمده است، که در آن حدودا 60 گیاه اسانس دار و معطر معرفی شده است. از قرن 18 میلادی شهرهای گراس در فرانسه و کلن در آلمان، محل تولید عطر و اسانس تا به امروز بوده‌اند. همچنین باستان شناسان سنگ نگاره‌هایی را کشف کرده‌اند، که مصریان باستان را در حال تولید عطر نشان می‌دهد. در آثار ادبی و شعر شعرای ایرانی نیز مواد معطری مانند غالیه، دستنبو، شمامه و عبیر یافت می‌شود.

نخستین عطرها در حدود 4000 سال پیش در بین النهرین کشف شدند. این عطرهای اولیه معمولا به صورت بخور تهیه می‌شدند. قدیمی‌ترین مکان کشف شده در ایران که به عطرسازی نسبت داده می‌شود در سیلک کاشان است و تاریخ آن به همان 4 هزار سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. در سیلک کاشان در کنار چندین دستگاه تقطیر و ظروف سفالین، تنگ‌های کوچک از جنس مرمر، که مخصوص نگهداری از عطرهای تولید شده بود، کشف شده است. امروزه کاشان به عنوان یکی از قطب‌های مهم گلاب گیری در کشور مطرح می‌شود.

مواد خوشبوکننده در ابتدا بسیار ساده و تنها مخلوطی از ادویه‌های آسیاب شده بودند. این پودر آسیاب شده و نرم توسط یک مایع به همدیگر می‌چسبیدند. بعدتر متوجه شدند، که اگر ادویه یا گلی را در چربی یا روغن بخیسانند، بخشی از ماده اصلی خوشبو در چربی یا روغن باقی خواهد ماند. به این ترتیب و از این زمان به بعد روغن‌های دارویی و مرهم‌های معطر معروف به وجود آمدند. در واقع روغن‌های دارویی و مرهم‌های معطر که در دوران پس از میلاد مسیح به شهرت رسیدند، در همین زمان ساخته شدند.

در سرزمین ما، ایران که خود از گهواره‌‌های کهن تمدن در تاریخ بشر به شمار می‌آید، عطریات و مواد خوشبو، از قدیم تا به امروز، با زندگی و تاریخ ما عجین شده است. دلیل این امر آن است که ایران، از همان دوران کهن تمدن خود، در زمره یکی از مهم‌ترین مراکز تولید روغن‌ها و اسانس‌های معطر گیاهی بوده است، تا جایی که ایرانیان باستان، با استفاده از دقت، ظرافت طبع و روح زیبایی شناسانه ایرانی خود، در صنعت ساخت روغن‌های معطر تا جایی پیشرفت کردند، که صنعت عطرسازی رایج در آن دوران را به هنری ظریفه تبدیل کردند. عطرسازان ایرانی با خیساندن گل‌ها و گیاهان معطر در روغن‌های اشباع شده و نیز ترکیب این روغن‌ها با یکدیگر، عطریات مطبوع و جذابی آفریدند که در سراسر جهان و برای مواقع و شرایط مختلف به کار می‌رفت.

کاربردهای عطر در تاریخ ایران

در حدود 2500 سال پیش ایرانیان باستان از عطر و مواد خوشبو کننده به صورت زینتی و تجملاتی استفاده می کردند. ایرانی‌ها روزانه بدن‌شان را با مواد معطر شست و شو می‌دادند و همچنین در نوشیدنی‌های خود از عناصر خوشبو استفاده می‌کردند. کشورمان ایران از دوران باستان یکی از مهم‌ترین مراکز تولید روغن‌ها و عصاره‌های معطر گیاهی بوده است. عطرسازان ایرانی با خیساندن گل‌ها و گیاهان معطر در روغن‌های اشباع شده و ترکیب آن‌ها با یکدیگر، عطریات مختلفی درست می‌کردند که در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

نقش دانشمندان ایرانی در تاریخچه صنعت عطرسازی

تولید و کار با عطر یک حرفه قدیمی و بهتر بگوییم باستانی است، که نیاز به طبعی لطیف و هنری و مهارت و دانشی خاص و ویژه دارد. مصری‌ها، یونانی‌ها و رومی‌ها همگی با روش‌های تولید عطر آشنا بودند، اما جالب است بدانید، که تقطیر سیستماتیک عطرها در قرون وسطی به وسیله دانشمندان ایرانی کشف و انجام شد. همان طور که گفتیم، در ایران، در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد در محوطه باستانی سیلک تُنگ‌های کوچک از جنس مرمر کشف شده که مخصوص نگهداری عطر بودند و این یکی از نشانه‌های اهمیت دادن ایرانی‌ها نسبت به عطر و رایحه خوش است.

ابن سینا پزشک و دانشمند بزرگ و ایرانی، اولین مبتکر روش تقطیر بود. او روش عصاره گیری از گل‌ها با استفاده از تقطیر را که امروزه به طور معمول در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد، برای اولین بار مورد استفاده قرار داد. اولین تجربه عطرسازی ابن سینا استفاده از گل رز بوده است. روش‌های تقطیر در کشورهای شرقی به طور قابل توجهی صنعت عطرسازی و به خصوص علم شیمی را در جهان غرب تحت تأثیر قرار داده است. زکریای رازی دانشمند بزرگ ایرانی نیز با کشف الکل، نقش بسیار مهمی در توسعه صنعت عطر و ادکلن و توسعه آن داشته است.

سندهای تاریخی کشف شده درباره استفاده ایرانیان از عطر

در فهرستی که به دست اسکندرمقدونی، از بخشی از اموال داریوش سوم تهیه شده است، به نام 14 عطرساز اشاره و به طور کلی عنوان شده است، که 40 نفر عطرساز، همواره همراه شاه بودند، تا شاه، به عطریات و رایحه‌های مورد نیاز و مورد علاقه خود همیشه و همه جا دسترسی داشته باشد. ابویوسف کندی شیمی‌دان عرب درقرن نهم میلادی کتابی درباره عطرها به نام شیمی عطر و تقطیر نوشته ‌است. در این کتاب بیش از حدود صد دستورالعمل برای تهیه انواع روغن‌های معطر و همچنین بیش از صد روش و دستور برای عطرسازی و ساخت تجهیزات عطرسازی به طور دقیق عنوان و نوشته شده است.

در زمان هخامنشیان پادشاهان هخامنشی، ملکه‌هایشان و سایر درباریان از عطرها و روغن‌های معطر برای خوشبو و براق کردن موی سر خود استفاده می‌کردند. مورخین از عطر فوق‌العاده گرانبهایی به نام لبی زوس (Labyzos) یاد می‌کمند که برای آرایش موهای خشایارشاه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همچنین در روایت سرگذشت استر (Esther) یکی از همسران خشایارشاه آمده است، که او به مدت 6 ماه با روغن مرمکی و 6 ماه با مواد خوشبوکننده دیگر روغن مالی می‌شد تا برای مسابقه انتخابی ملکه آماده شود. در یکی از نقوش باستانی کشف شده از تخت جمشید، تصویری از پادشاه هخامنشی وجود دارد، که در پشت سر وی دو خدمتکار ایستاده‌اند و یکی از آن‌ها حوله و عطردان و دیگری عوددان و عودسوز در دست دارد.

ادامه تاریخ عطرسازی ایران پس از هخامنشیان

پس از دوران هخامنشی و در دیگر دوران‌های تاریخ ایران باستان نظیر پارتی و ساسانی، روغن‌های معطر همچنان به عنوان جزء جدایی ناپذیر زندگی و آداب مذهبی ایرانیان مورد استفاده قرار می‌گرفتند، چنان که در دوران پارتی از روغن‌ها و اسانس‌های معطر برای تکمیل آرایش چهره زنان، پادشاهان و روحانیان زرتشتی استفاده می‌شد.در دوره ساسانیان تجارت عطریات و موادی چون عود، صندل و کافور که از هند به ایران وارد می‌شدند، تجارتی پرسود بود. خلفای اموی و عباسی که شیفته تجمل و اشرافیت در دربار پادشاهان باستانی ایران بودند، موی سر و ریش خود را به تقلید از آنان، با مشک سیاه می‌کردند.

در این ادوار، ایران همچنان به عنوان یکی از مراکز معتبر عطرسازی جهان شناخته می‌شد. آن زمان در ایالت‌های مختلف ایران، روغن‌های معطر گوناگونی از قبیل عطر بنفشه، عطر نرگس، عطر سوسن، عطر زنبق، عطر مورد، عطر مرزنجوش، عطر بادرنگ و عطر بهارنارنج تهیه و به کشورهای مشرق زمین، صادر می‌شد. عطری که از خیساندن گلبرگ‌های گل سرخ، در روغن‌های مخصوص و در فیروزآباد فارس به عمل می‌آمد، نیز از همین دسته عطرها و بسیار معروف بود.

ایرانیان علاوه بر گل‌های معطر یاد شده که از گلبرگ‌های آن‌ها برای تهیه روغن‌های معطر استفاده می‌کردند، از صمغ گیاهانی نظیر کافوری یا چوب درختانی نظیر صندل و آبنوس و تخم گل‌هایی نظیر آنچه که از درخت بان به دست می‌آمد، نیز عطرهای گوناگونی تهیه و تولید می‌کردند. در آن زمان عطرهایی که از چوب‌های معطر تهیه می‌شد، عمدتا از طریق تقطیر به دست می‌آمد.

هر چند که امروزه، ایران در زمینه عطرسازی و تولید عطر و ادکلن، حرفی برای گفتن ندارد و این هنر و مهارت و صنعت تاریخی به مرز فراموشی رسیده است، اما هنوز عطرسازان ایرانی و ماهر زیادی در سایر کشورهای دنیا زندگی می‌کنند، که در تولید عطرهای معروف زیادی نقش داشته‌اند و ذوق و هنر ایرانی را در عطرسازی جهان زنده کرده‌اند.

امروزه دیگر، مانند دوران گذشته، نمی‌توان از مهارت عطرسازی ایرانیان در کشور سخن گفت و عطرسازی منحصرا در کشورهای اروپایی مختلفی مانند فرانسه و ایتالیا ادامه دارد. با این حال، امید است، که نسل جوان و جدید کشورمان، با پرداختن به این هنر جذاب و دوست داشتنی، هنر تاریخی عطرسازی را که مانند یک میراث ارزشمند قدیمی و خاک خورده نادیده گرفته می‌شود، آن را دوباره به یاد آورند و زنده کنند.

تاریخچه عطر در روم باستان

اگرچه هنر عطرسازی با آنچه که امروزه می‌شناسیم فرهنگ‌ها فاصله داشته است، اما رومیان باستان هم در زمان خود تحت تاثیر این هنر بودند. در روم باستان، استفاده از عطر یکی از عوامل مهم زیبایی به حساب می‌آمد و بوی خوش زنان نشانه‌ای از سلامتی آنها بود. به این دلیل که مواد موجود در لوازم آرایش زنان بوی بدی داشتند، آنها سعی می‌کردند تا با استفاده زیاد از عطر این بوی ناخوشایند را از بین ببرند.

استفاده از عطر در روم باستان بسیار رایج بود. این عطرها به شکل جامد، مایع و استیکی بودند و اغلب با استفاده از گل‌ها، گیاهان و روغن‌ها و به روش عصاره‌گیری ساخته می‌شدند. فناوری تقطیر و بسیاری از مواد وارداتی برای ساخت عطر از کشورهای شرقی می‌آمدند. استفاده از دئودرانت‌ها هم رایج بود که ترکیبی از زاج سفید، گل زنبق و گلبرگ‌های گل سرخ بودند.

رومیان باستان به جای عطرها، استفاده از روغن‌های معطر را ترجیح می‌دادند که از گلبرگ گل‌ها، ادویه‌ها و سایر مواد طبیعی ساخته می‌شدند و اصل آنها متعلق به شرق و کشور شهرهای یونان باستان بود. مصارف این روغن‌های معطر با آنچه که ما امروز می‌شناسیم، کاملا تفاوت داشتند.

مصارف عطرها در روم باستان

روغن‌های معطر برای درمان بیماری‌ها، دور کردن بیماری‌های همه‌گیر و یا انجام مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. رومیان بر این باور بودند که عطرها در مقابله با انواع ناخوشی‌ها همچون تب و سوء هاضمه مفید هستند.

طبق بیشتر رسوم باستانی، روحانیون روغن‌های معطر را روی آتشدان می‌ریختند تا دود معطری را درست کنند که تا آسمان بالا برود و به خدایان برسد. این روشی بود که رومیان و سایر مردمان باستان مانند مصری‌ها و اتروسکان‌ها برای دریافت لطف خدایان و احترام ‌گذاشتن به آنها استفاده می‌کردند.

همچنین از مصر تا روم باستان از روغن‌های معطر برای تمیز کردن بدن استفاده می‌شد. در حقیقت، تا آن زمان مردم برای بهداشت شخصی و تمیز کردن خود از صابون استفاده نمی‌کردند و به جای آن، نجیب زادگان و طبقات بالای جامعه رومی‌ها از ترکیب خاک رس و روغن معطر استفاده می‌کردند. این نوع تمیز کردن در خانه یا در باشگاه‌های باستانی انجام می‌شد. نجیب زادگان علاقمند بودند که در حمام‌های آب گرم با روغن‌های معطر ماساژ داده شوند.

روغن‌های معطر در فضای جشن‌ها همچون ضیافت‌های شام نقش بسیار مهمی داشتند. در این مهمانی‌ها رسم بود که چند قطره روغن معطر را به آب اضافه کنند و روی میزها و صندلی مهمان‌ها می‌پاشیدند.

یکی از معروف‌ترین حکایت‌های تاریخی درباره عطر، راجع به سزار است. سزار از نوعی عطر به نام تلینوم استفاده می‌کرد که از شنبلیله، مرزنگوش و شبدر زرد ساخته شده بود.

سزار تنها کسی نبود که برای خوشبو کردن خودش از انواع عطر استفاده می‌کرد. زنان رومی هم علاوه بر استفاده از عطر برای خوشبو کردن بدنشان، برای تزیین موهایشان هم استفاده می‌کردند. به نظر می‌آید که این سنت از یونان و مصر آمده بوده است. زنان اتروسکی و مصری گیاهان و گل‌های عطری را با چربی یا موم عسل ترکیب می‌کردند و به شکل مخروط‌های کوچکی درست می‌کردندتا برای آرایش موهایشان از آنها استفاده کنند. هنگامیکه زنان در مقابل آفتاب قرار می‌گرفتند، این مخروط‌ها شروع به آب شدن می‌کرد و رایحه خوش قوی داشت.

رایحه‌های مختلف برای موقعیت‌های متفاوت و برای مردان یا زنان وجود داشتند. عطرها علاوه بر استفاده شخصی برای خوشبو کردن غذاها و خانه‌ها هم استفاده می‌شدند.

با وجود این حقیقت، که در آن زمان عطر به شکلی که امروزه می‌شناسیم وجود نداشت، اما می‌توان تایید کرد که این محصول مسیر تکامل طولانی خود را در طول امپراطوری روم طی کرده است. با بررسی تاریخچه عطر در روم باستان متوجه می‌شویم که عطرها ابتدا برای مصارف درمانی و پزشکی و مراسم مذهبی استفاده می‌شدند و بعدها به عنوان یک نوع لوازم آرایش و ابزاری برای زیباتر شدن و نشانه جایگاه اجتماعی معرفی شدند.

مبدا مواد اولیه عطرها در روم باستان

تمام مواد خامی که برای ساخت روغن‌های عطری استفاده می‌شدند، از مناطقی می‌آمدند که سربازان رومی فتح کرده بودند. به همین دلیل، اولین کسانی که از این مواد عطری استفاده می‌کردند سربازان رومی و تاجرانی بودند که مواد خام و روش‌های مختلف استفاده از آنها را با خود می‌آوردند.

در طول سال‌ها، رومیان یاد گرفتند که چگونه عطر، روغن‌های عطری، آب معطر و پودرهای معطر را بسازند. همچنین ساخت شیشه‌های کوچک عطر از اختراعات رومیان است.

استفاده از عطر در دوره سزار و کلئوپاترا

تب استفاده از عطر تمام طبقات اجتماع از نجیب زادگان تا افراد عادی را تحت تاثیر قرار داده بود. در زمان کلئوپاترا در مصر بادبان‌های کشتی‌های جنگی را به عطر آغشته می‌کردند. حکایت‌های دیگری هم درباره تعدادی از امپراطورهای روم وجود دارد.

افسانه‌ای می‌گوید که نرون برای یک مهمانی خصوصی معادل 24 میلیون یورو هزینه کرده بود تا روی سر مهمانان گلبرگ‌های گل سرخ آغشته به عطر مورد علاقه و گران او ریخته شود. او تنها شخصی نبود که چنین کاری کرده بود. پلوتارک در نوشته‌های خود روایت کرده است که سزار مهمانی ترتیب داده بود که غذاهای آن به جای روغن معمولی با روغن معطر آماده شده بودند.

سازندگان عطر در امپراطوری روم باستان

اگر امپراطورها، زنان نجیب زاده و حتی سربازان تمایل داشتند به بدن، لباس و موهای خود مواد معطر بزنند، پس کدام صنعتگران بزرگ عطر را به زندگی مردم وارد کردند؟ بنابر تاریخچه عطر در روم باستان، هیچ استاد عطرسازی در روم باستان نبوده است.

روغن های معطر در نتیجه کار افرادی بدست می‌آمد که می‌توانستند مواد مختلف را با هم ترکیب کنند و نتیجه آن را امتحان کنند. روغن‌های معطر با مواد موجود ساخته می‌شدند و با توجه به پیروزی رومی‌ها در مناطق مختلف و بار کشتی‌هایی که در بنادر امپراطوری خالی می‌شدند، این مواد تغییر می‌کردند. نوع روغن، مراحل تصفیه و خلوص آن با توجه به طبقه اجتماعی تفاوت داشت.

کار ساخت روغن‌های معطر به طور عمده در دست مردان بود تا اینکه ترویج گسترده این محصول بین آزادگان و افراد معمولی محبوبیت آن را بین زنان هم افزایش داد. برخی از منابع تایید می‌کنند که زنان هم به هنر عطرسازی اشتغال داشتند.

رایج‌ترین مواد اولیه عطرسازی در روم باستان

رایج‌ترین و در دسترس‌ترین مواد اولیه از قلمروهای روم می‌آمدند و شامل گل سرخ، انار، اسطخودوس، به، انگور، رزماری و ریحان بودند. گران قیمت‌ترین مواد اولیه دارچین و مر، بلسان مکی، صمغ کاج و ریشه‌ها بودند.

قیمت عطر در روم باستان

موج استفاده از عطر نه تنها در بین ثروتمندان بلکه بین طبقات فقیر روم باستان رواج گسترده‌ای داشت. با این حساب باید بدانیم که قیمت عطر چه مقدار بوده است. تولید و ساخت روغن‌های معطر تا حد زیادی تحت تاثیر مواد اولیه‌ای بود که بیشتر از خارج و به خصوص از کشورهای حوزه مدیترانه مانند اسکندریه در مصر، مهمترین بندر تجارتی آن روزگار می‌آمد.

بررسی تاریخچه عطر در روم باستان نشان می‌دهد، در آن روزگار عطرها با استفاده از روغن‌ها و چربی‌ها ساخته می‌شدند و پایه الکلی نداشتند. گران‌بهاترین عطرها ابتدا با استفاده از روغن زیتون یا روغن بادام تلخ ساخته می‌شد که بعدها ترکیب روغن زیتون و آب انگور (انگور نرسیده و سبز) جایگزین آن شد.

قیمت گذاری عطر در روم باستان

در واقع علاوه بر ساخت یک عطر، شیشه عطر هم بخشی از قیمت عطر بود. رومی‌ها در این حوزه پیشرو بودند. زنان رومی ظروف عطری با شکل‌های مختلف داشتند، گاهی اوقات بعضی از این ظروف حتی از جنس طلای خالص بودند. در نتیجه، هزینه شیشه عطر هم به هزینه مواد اولیه اضافه می‌شد.

ظروف عطر از جنس سفال، شیشه، شیشه دمیده، مرمر سفید، برنز، سرب، نقره و طلا بودند و با سنگ‌های قیمتی تزیین می‌شدند. این ظروف به شکل‌های متفاوتی بودند: کروی، کبوتر، سر زنان، فنجانی یا بیضی شکل.

برای اینکه تصور بهتری از علاقه رومیان به عطر و هزینه مورد نظرشان برایخرید عطر بدست بیاورید، کافی است به افسانه‌هایی فکر کنید که تنها برای افزایش قیمت عطر ساخته شده بودند، برای مثال، کشت دارچین در اتیوپی.

گران‌ترین عطر در روم باستان

حکایتی راجع به امپراطور تیبریوس در این باره وجود دارد. بنابر منابع تاریخی، یک روز امپراطور از هزینه‌های گزاف (معادل 600 میلیون یوروی امروز) که حکومت روم برای خرید مواد عطری متحمل شده بود در سنا شکایت کرد، از همین روایت می‌توان متوجه شد که عطرها در روم چقدر انحصاری بودند.

تفاوت عطرهای باستان و امروزی

تفاوت عمده ادو پرفیوم امروزی با روغن‌های معطر در دوره روم باستان به طور دقیق در روش تولید بود. استفاده از الکل و تقطیر به جای چربی‌ها از قرن 9 پس از میلاد اتفاق افتاد. بنابر برخی از منابع تاریخی، اعراب فرآیند تقطیر را به بقیه دنیا معرفی کردند. الکل خیلی کاربردی‌تر است: این ماده بخار شدنی است و روی پوست به سرعت خشک می‌شود. الکل بهداشتی و تمیز است و قیمت مناسبی دارد.

در مقایسه با عطرهای جدید امروزی، روغن‌های معطر با پایه چربی، رایحه را به مدت طولانی‌تری حفظ می‌کردند و آن را تغییر نمی‌دادند. همچنین، چون این محصول در آن دوره فقط از منابع طبیعی ساخته می‌شد، کمتر موجب ناراحتی‌های پوستی می‌شد، اما قیمت عطرها از امروز بسیار بالاتر بود.